آزادی یا مرگ

معلم داخل کوچه‌های تنگ بندرگاه شد، از محله‌های یهودیان و مالتیان گذر کرد، به محله خویش رسید و در جلو خانه ایدومنه ایستاد. آنجا سر بالا گرفت و پنجره دوست خود را روشن یافت. با خود اندیشید که: «هنوز باید در کار نوشتن نامه به پادشاهان باشد. حیف از این اوقاتی که ضایع می‌کند! چطور است بالا بروم و قدری با هم گپ بزنیم تا هم افکار خودم قدری عوض شود و هم موجب انبساط خاطری برایش باشد؟»
در زد. دوکسانیا در را باز کرد و از دیدن او خوشحال شد و گفت:
– ارباب من از امروز صبح تا به حال یک لقمه غذا نخورده است. شما را به خدا قسم می‌دهم مجبورش کنید چیزی بخورد… خواست خدا بود که شما آمدید!
آقا ایدومنه نیز از دیدن معلم خوشحال شد. نوشتن نامه را تمام کرده، نشانی روی پاکت را نوشته و آن را لاک و مهر هم کرده بود. فردای آن روز پست لندن می‌رفت. در حالی که نامه لاک و مهر شده را به رفیق خود نشان می‌داد با غرور خاصی به او گفت:
– کسانی هستند که با تفنگ به جنگ می‌روند ولی ما دو تن و حاجی ساواس با فکر و عقل خود می‌جنگیم و آخر هم مائیم که کرت را آزاد خواهیم کرد. معلم سر تکان داد. نمی‌توانست باور کند که کرت با نامه‌پرانی نجات پیدا کند. با خلقی تنگ و با حالی خسته و گرسنه در صندلی کهنه دسته‌داری افتاد و آهی کشید و گفت:
– خود ما چطور، ایدومنه؟ چه کسی ما را نجات خواهد داد؟
– چه کسی؟ کرت، عزیزم. وقتی ما کرت را نجات دادیم او هم ما را نجات خواهد داد. راه سعادت فردی و رستگاری همین است و جز این نیست. وقتی ما برای نجات کرت مبارزه می‌کنیم به عقیده تو چه می‌کنیم؟ برای رستگاری روح خود مبارزه می‌کنیم.
اما معلم همچنان سر تکان می‌داد. عینکش را که شیشه‌های آن بر اثر هوای مرطوب دریا کدر شده بود از چشم برداشته و اینک خم شده بود تا آن را پاک کند. ایدومنه اصرار کرد و خشمگین از جا برخاست و گفت:
– باور نمی‌کنی؟ به نظر تو راه دیگری هست؟ اصلا مرا ببین که بیخود دارم با تو بحث می‌کنم. تو آدمی هستی که تازه زن گرفته‌ای و حواس درستی نداری. اما وقتی شور و التهاب زن‌داری را از سر گذراندی با من هم‌عقیده خواهی شد. این را بدان که سعادت فردی برای اشخاصی مثل من و تو وجود ندارد و ما فقط وقتی می‌توانیم سعادتمند باشیم که برای سعادت همگان مبارزه کنیم.
ایدومنه ساکت شد. کیسه توتون خود را برداشت تا سیگاری بپیچد لیکن به یادش آمد که عزادار است و آن روز روزه گرفته است. کیسه توتون را انداخت و در دل شاد شد که برای اجتماع تن به فداکاری داده است. سر خود را که زودتر از موقع طاس شده بود بالا گرفت و با غرور خاصی گفت:
– آری عزیزم، این است آن رازی که هیچ کس در«کاندی» از آن آگاه نیست… فقط شاید حاجی ساواس بداند، و تو هم بعدها از آن مطلع خواهی شد. بار دیگر ساکت شد، لیکن قلبش همچنان از غرور لبریز بود. حال که در آن روز فرصتی به دست آورده بود آن راز را با دوست خود در میان می‌گذاشت. سال‌ها بود که این راز در دلش مانده بود و آزارش می‌داد. بانگ برداشت که:
– تو خیال می‌کنی من چرا به پادشاهان نامه می‌نویسم؟ خیال می‌کنی چرا من در این خانه ویران مانند آدمی که زنده زنده در گورش کرده باشند زندگی می‌کنم و فریاد می‌زنم؟ آری، آری، مرا زنده‌به‌گور کرده‌اند. یعنی نه مرا بلکه کرت را. این کرت است که فریاد می‌زند. اما کرت که دهان ندارد و دهان او منم. تو چون آدم بی‌اعتقادی هستی خواهی گفت که من بیهوده فریاد می‌زنم، هچ کس صدای مرا نخواهد شنید! ولی من به تو جواب می‌دهم که صدا هیچ‌وقت گم نخواهد شد و بالاخره مردم آن را خواهند شنید. قبل از آن‌که گوش باشد صدا بوده است. از بس فریاد برخاسته است، آخر گوش به وجود آمده است. آری عزیزم، تمام پادشاهان و بزرگان جهان که من برای ایشان نامه می‌نویسم، عاقبت یک روز صدای مرا خواهند شنید، و اگر هم خودشان نشنوند فرزندان‌شان و نوادگان‌شان خواهند شنید، و تازه اگر آنها هم نشنوند خدا صدای مرا خواهد شنید. به همین دلیل است که خدا وجود دارد. تو چه عقیده داری؟ وجود دارد تا صداها را بشنود… مخند آقامعلم، مخند… بلی، بلی، من می‌دانم که همه مرا دیوانه می‌پندارند و پشت سرم در گوش هم نجوا می‌کنند و می‌گویند: «سواددار شدن چه فایده‌ای دارد!» بگذار هر چه دل‌شان می‌خواهد بگویند. آنها چیزی از خدا، از کرت و از وظایف انسان نمی‌فهمند. با این وصف من در میان این خرابه زندگی می‌کنم و فریاد می‌زنم. و آخر یک روز خدا صدای مرا خواهد شنید، از فراز آسمان سر خم خواهد کرد و کرت را خواهد دید و خجالت خواهد کشید از این که کرت را سالیان دراز در بردگی نگاه داشته است. آن وقت از من که ایدومنه هستم معذرت خواهد خواست و ناقوس‌های کلیسای سن‌میناس مانند روز عید پاک به صدا درخواهند آمد، مسیحیان به خیابان خواهند ریخت و فریاد شادی برخواهند آورد. کوچه‌ها پر از شاخه‌های مورد و نسترن خواهد شد و زنان و مردان به سوی بندر خواهند شتافت تا شاهزاده جوان یونان را که از کشتی پیاده خواهد شد ببینند. همه یکدیگر را در آغوش خواهند کشید و فریاد خواهند زد که: «کرت احیا شده و در حقیقت روز رستاخیز کرت فرارسیده است!»
ایدومنه چشمان آلوده به اشک خود را پاک کرد، اما قلبش سبک‌تر شده بود. معلم در فکر چیز دیگری بود و لهیب آتش دوستش او را گرم نمی‌کرد. لیکن گفت:
– ولی ایدومنه بیچاره من، تا آن روز از خاک ما بابونه سبز خواهد شد. ما رستاخیز کرت را نخواهیم دید و در بردگی خواهیم مرد.
ایدومنه لبخندی زد و نگاهی حاکی از دلسوزی به رفیقش انداخت و گفت:
– پس تو هنوز هیچ نفهمیده‌ای. من برای آن‌که احساس آزادی کنم احتیاج ندارم به این که آزادی را ببینم یا آن را لمس کنم. من در دلِ خودِ بردگی هم آزاد هستم. من طعم آزادی را قرن‌ها قبل از آن که به من برسد می‌چشم و آزاد خواهم مرد زیرا در تمام مدت عمر برای آزادی مبارزه کرده‌ام.